O longo deste artigo, axudados por gráficas e animacións, veremos como respira, como se move, como palpita, como se renova.

Poderiamos engadir a de Aldán, pero esta non é unha ría, tal como se acepta en termos científicos.

É a finais do século XIX cando o termo “ría” é recollido por Ferdinad von Richtofen como concepto científico. E, grosso modo, podemos dicir:

Velaí a bonita representación da Ría de Vigo, elaborada a partir dunha imaxe do satélite Landsat e datos batimétricos do Instituto Hidrográfico da Mariña, con elevación dixital (indicativa). Nela podemos ver o relieve do fondo, os montes que oculta o manto de auga.

Obsérvese a brusca caída a máis de 100 metros de profundidade moi cerca das Cíes (color violeta).
Desde Rande ata a boca da ría, a profundidade media supera os 20 m.,
e os supera moi amplamente ao longo da canle central.

A ría esténdese en dirección EsteNoreste-OesteSuroeste ao longo duns 32 Km. ata chegar ó océano, onde alcanza a súa máxima anchura (uns 10 Km.). Ao fondo, a enseada de San Simón, separada do resto polo estreito de Rande ( uns 700 m. de anchura).

A enseada de San Simón é de augas pouco fondas, cunha profundidade media duns 3 m. A súa superficie diminúe aproximadamente en 1/3 entre alta e baixamar. A dinámica das súas augas é característica dun estuario, rexida polas mareas e os aportes fluviais do sistema Oitabén-Verdugo (uns 18 mil litros de auga por segundo, de media anual). Son augas moi mansas con alto índice de sedimentación: o seu leito está colmado de lodos.

Ao oeste, as illas Cíes separan a ría do mar aberto, co que se comunica a través de dúas bocanas. A bocana norte ten unha anchura duns 2,5 Km. e unha profundidade media de 25 m. A bocana sur vén ter uns 5 Km. de anchura, e unha profundidade aproximada de 50 m.

O conxunto está sometido a mareas medias (entre 2 e 4 m.), e coa excepción citada da enseada de San Simón, a dinámica das súas augas non só se ve afectada pola influencia mareal e os aportes fluviais, senón que ten unha forte influencia de circulación residual forzada polos ventos na boca da ría, e os ventos catabáticos (locais) ao longo do seu eixo. Isto ademais dos episodios estacionais de afloramento/afundimento de augas no forte desnivel que a separa do mar aberto, episodios dos que falaremos máis adiante. ( A 3 ou 4 Km. ao Oeste das illas Cíes atopámonos con máis de 100 m. de profundidade).

A circulación residual (consecuencia dos ventos dominantes na boca da ría e demais influencias oceánicas) é especialmente dominante na zona entre o eixe Cabo do Mar-Punta Borneira e as illas Cíes.

Hidrodinamicamente, hai tres zonas de circulación de augas ben diferenciadas:

1. Na enseada de San Simón, a circulación das augas é a máis simple das estuáricas, rexida polas mareas e a descarga fluvial (no noso caso, o sistema Oitabén-Verdugo). A circulación non está estratificada.

2. A parte máis externa e profunda da ría (Punta Borneira - Cabo do Mar ata as Illas Cíes), con circulación residual influenciada polos ventos exteriores (na boca da ría), estratificada en dúas capas (con algunha peculiaridade, como expoñeremos máis adiante), e afectada fortemente polos episodios estacionais de afloramento e afundimento, dos que falaremos a continuación.

3. Na zona media da ría (Borneira-Mar ata Rande), ambos tipos de circulación axústanse progresivamente.

O mapa mostra a separación entre estas tres zonas (trazo vermello). Os puntos en vermello
fan referencia ós lugares onde se situaron correntímetros durante unha campaña de estudio
da circulación de augas por parte dun equipo da Universidade de Vigo en 1997.

Estes episodios consisten en movementos de masas de auga procedentes do fondo cara a superficie (afloramentos) e, inversamente, da superficie cara ó fondo (afundimentos).

Chamados en inglés upwelling e downwelling, son ademais un factor moi importante para a renovación das súas augas.

En Galicia, os episodios de afloramento teñen lugar entre a primavera e finais do verán, debido á influencia do anticiclón das Azores.

No outono-inverno, a presenza habitual de profundas depresións deslizándose polo Atlántico Norte cara ao leste dan lugar a ventos de compoñente sur/sudoeste que causan o efecto contrario, o afundimento:

As augas superficiais son forzadas a penetrar nas rías debido ao arrastre de Coriolis, e no noiro das Cíes prodúcese o afundimento das augas que seguen circulando cara ao oeste pero a gran profundidade, significando unha maior dificultade para a renovación das augas nas rías e o seu empobrecemento en nutrientes, fitoplancto e osíxeno disolvido, e favorecendo a eclosión de distintos tipos de diatomeas, cianobacterias e dinoflaxelados. (En Galicia, por exemplo, a masiva presenza do gymnodinium catenatum dá lugar ás chamadas “mareas vermellas”).

En conxunto, a circulación das augas na ría de Vigo é o que se denomina circulación estuárica de tipo positiva, en dobre capa e parcialmente mesturada. (2)

Con isto vénse a dicir en síntese que a circulación das augas consiste en entrada de augas frías e salinas (máis densas en conxunto) pola capa inferior da boca, e saída de augas menos densas pola capa superior, con mesturado parcial destes dous estratos de auga que se vai debilitando segundo se penetra cara ao interior da ría.

O vídeo mostra unha serie de boias de deriva en superficie movéndose ao longo dunha serie de días de ausencia de ventos favorecedores de afloramentos - afundimentos no exterior da ría. As distintas cores das boias corresponden ás catro zonas nas que foron libradas. A súa posición oscila coas mareas, e a súa persistencia no interior da ría é duns tres meses nesta situación de ausencia de vento.

Pero os fenómenos estacionais de afloramento e afundimento modifican este comportamento xeral cando se producen (véxase o citado traballo de Torres et al., así como o de Souto et al. (3)

Un exemplo:

Entre o 6 e o 11 de outubro de 1997 sopraban ventos do SSE no exterior da ría duns 8m/s , que rularon a dirección NNE a partir desa última data, intensificándose ata alcanzar velocidades de máis de 10 m/s.

A campaña oceanográfica de Carlos Souto e o grupo de oceanografía física da Universidade de Vigo, recolleron neses días datos de correntes en toda a columna de auga e en distintos transectos da ría que puxeron de manifesto algunhas peculiaridades da circulación residual que nos ocupa e que ilustran as imaxes de abaixo:

Durante o afundimento (ventos do sur), na zona externa da ría obsérvase a entrada de augas superficiais (frecha vermella) pola boca sur da ría (circulación negativa), e saída de augas pola mesma boca en profundidade (frecha azul). Pero nesa zona, hai unha recirculación en superficie que provoca a saída de auga pola boca norte en toda a columna.

Durante o afloramento (ventos do norte), o vento forza a entrada de augas pola boca norte en toda a columna, e recircula en superficie na parte exterior da ría para saír pola boca sur, onde, ademais, penetran augas profundas.

O seguinte vídeo mostra o comportamento das boias de deriva durante este período de tempo. As boias negras son boias superficiais, mentres que as boias vermellas son sub superficiais.

Tras dous días de ventos do sur a velocidades duns 10 m/s, en distintas seccións da ría apréciase a seguinte circulación residual:

Na figura (d) apréciase a circulación das augas no transecto da boca sur da ría. A circulación é “inversa”: entra auga en superficie (ata 40 m. de profundidade), e sae auga polo fondo (tamén hai saída de augas cinguidas ao perfil batimétrico do sur das Illas Cíes).

As liñas continuas en negro separan os fluxos entrantes e saíntes. A velocidade da corrente de entrada apréciase máis intensa en superficie, superando os 10 cm/s entre o centro da boca e as Illas Estelas. Pola boca norte, todo o fluxo é de saída, con correntes de máis de 20 cm/s.

Ao longo do transecto entre Cabo Estai e a Punta de Barra (a), séguese apreciando fluxo superficial de entrada en superficie e cara á ribeira sur, mentres o fluxo é de saída en profundidade e no primeiro quilómetro da ribeira norte. Entre Cabo Mar e Punta Borneira (b), o fluxo segue sendo de entrada en superficie (15 m.), e de saída en profundidade, así como en superficie na zona cinguida a Punta Borneira.

Tras rular os ventos a compoñente norte (situación de afloramento), o patrón de circulación invístese, tal como mostran as figuras.

Velaí unha animación onde se aprecia a transición entre ambas situacións (¡fíxense no código de cores: cara ao vermello, penetración de augas cara ao interior, cara ao violeta, saída de augas cara a mar aberto!):

A modelización destes resultados efectuouse para ventos sostidos do sur/norte de 10 m/s, aplicando o modelo HAMSOM (Hamburg Shelf Ocean Model), elaborado polo Institut für Meerekunde Hamburg e Clima Marítimo (Portos do Estado). (4) O campo integrado de correntes de superficie (10 primeiros metros) móstrase nos seguintes esquemas.

Simulacións HAMSON: arriba, episodio de afundimento; abaixo, episodio de afloramento.

Á continuación destas liñas: resultado dunha simulación durante 28 días da circulación residual na Ría de Vigo utilizando un modelo barotrópico 2-D axustado a un modelo lagrangiano de seguimento de partículas trazadoras . (5)

E ben, con isto é suficiente para facermos unha idea de como circulan as augas na ría de Vigo. Polo menos de forma global.

Tempo de renovación.

Tamén de forma global podemos ter datos do tempo de residencia das augas no interior da ría, ou ”tempo de renovación” das mesmas, aínda que este concepto pode levar a engano:

O tempo de residencia ou renovación soamente nos di en canto tempo se renova a capacidade total dun estuario considerando un balance neto dos fluxos de entrada e saída de augas pola súa boca e os aportes fluviais que recibe, pero non di nada do tempo da renovación das augas nas zonas menos profundas e/ou de menor circulación (augas moi próximas á costa, ou ao abrigo de pequenas baías, enseadas, diques, etc., que é onde se concentran as actividades e vertidos con perigo potencial).

O estudio dos tempos de persistencia das augas en zonas concretas ha de ser modelizado de forma específica para cada caso, ou determinado empiricamente mediante a liberación e seguimento de trazadores de traxectoria (nada complicado, por certo), máxime cando estea prevista unha actuación no litoral (construción dun dique, peirao, creación dun polígono de bateas, etc), o cal vénse a obviar ata a data, aínda cando se presente o preceptivo -¿??- informe de impacto ambiental.

É certo que o tempo de residencia global das augas na ría de Vigo é pequeno. Entre unha semana e un mes, segundo o estudio citado de Gómez-Gesteira et al., dependendo da zona na que se libere o trazador: seguindo a liña de descarga do río, ou desde o porto de Vigo, pero sen datos, por exemplo, para a baía de Baiona, etc., etc., etc.

Un exemplo: un estudio efectuado no estuario de Urdabai (ría de Mundana-Guernika) ofrece tempos de residencia das augas na parte profunda da ría de entre 21 e 580 días en períodos de seca. (6) Os resultados non son extrapolables, nin moito menos, á ría de Vigo, pero vexan a xeomorfoloxía deste estuario vasco e saquen algunha conclusión propia:

Nesta ría non hai episodios significativos de afloramento afundimento, pero é macromareal (mareas intensas, de máis de catro metros de oscilación na primavera), moi pouco profunda (uns 3 m. na canle) e duns 12 Km. de longo por 1,2 de ancho na súa boca.

Todo iso faría pensar en que posuiría unha alta taxa de renovación de augas --e así debera ser--, pero conta cun embalse na parte profunda da ría..., bo para aquilo, malo para isto.

Outro estudo significativo a este respecto é o de Gomez Gesteira et al. (7) en referencia ao incremento do tempo de residencia das augas no porto da Coruña como consecuencia do levantamento do dique de abrigo Barrié de la Maza. A taxa de renovación das augas na zona entre o dique de abrigo e Oza dos Ríos incrementouse notablemente.

3. A riqueza da ría de Vigo e os riscos que corre.

A explotación desta característica por parte da flota de baixura, marisqueo artesanal e cultivos mariños (mexillón en bateas, granxas mariñas, etc.) xeran na ría de Vigo entre 7.000 e 10.000 empregos directos.

Pero, indubidablemente, a explotación desta riqueza non está suficientemente ordenada nin regulada.

Quizais o principal problema sexa a presión demográfica sobre a ría: arredor de medio millón de persoas residen na súa contorna inmediata, cos problemas medioambientais que iso significa, e ante a pasividade e deixamento (¿doloso?) das autoridades.

A contaminación.

Os problemas que padece a ría veñen de lonxe. Sobre a enorme contaminación procedente de vertidos fecais nas marxes da ría, non imos dicir nada que non se saiba xa. No punto 3 do mapa, dedicado á depuradora do Lagares, poden atopar números e datos.

A cuestión está quente, e a ameaza da CEE sobre a paralización de toda actividade extractiva na ría non é ningunha broma, e non sairemos dela cun programiña de animación (non de simulación: para iso faría falta un estudio integral previo que non se fixo) programiña que conta as intencións da Xunta de Galicia para deixar “niquelada” a ría en catro ou cinco anos.

Polo de pronto, segue crecendo o número de polígonos ex-extractivos na ría, isto é, que deixaron de ser extractivos por non cumprir a normativa europea de sanidade e consumo. (A normativa europea, porque... ¡se por nós fóra!)

18/10/2006 Los vertidos fecales acaban con el marisqueo en la Foz La contaminación impide vender los productos en fresco. Ler noticia

10/04/2007 La contaminación obliga a Pesca a cerrar al marisqueo Baiona También impide la venta en fresco de bivalvos de la ría de O Burgo y parte de la de Pontevedra... Ler noticia

Metais pesados e mexillóns

Por outra banda, a enseada de San Simón é un paradigma de contaminación por metais pesados de procedencia industrial. (8) Os estudios referidos achacan as causas da contaminación por metais pesados a distintas orixes industriais, desde os vertidos da industria cerámica nas proximidades da baía ata o efecto acumulativo de metais pesados por parte dos mexillóns cultivados en bateas e a súa posterior diseminación, transporte dinámico e sedimentación nesta enseada.

De feito, empeza a selo. O motivo non é outro que a intensificación que está experimentando esta técnica produtiva concentrada en lugares sensibles.

Criar porcos no monte non é perigoso se a súa densidade é de un porquiño por hectárea. Pero a cría de cincuenta por hectárea ha de ser (e está) estritamente regulada e restrinxida a granxas afastadas de acuíferos, núcleos de poboación, etc., para evitar a contaminación orgánica procedente dos seus zurros.

O mesmo ocorre co mexillón, mutatis mutandi, pois non son actividades semellantes, pero, polo menos, deberíase estudar onde situar os polígonos de bateas para diminuír a taxa de sedimentación, e se eses polígonos deberan moverse de sitio con certa periodicidade.

Pero... ¡Santo ceo! ¡Canto alarmismo!

¿É que ata o persoal do INTECMAR (Instituto Tecnolóxico do Medio Mariño, dependente da Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos) quere preocuparnos aínda máis dando conta da acumulación en moluscos de compostos organoclorados, (incluíndo pesticidas da familia do DDT) desde Barallobre, na Ría do Ferrol, ata a Ría de Vigo, desde Moaña ás Illas Cíes? (10)

A falta de planificación, a falta de investimento preliminar destinada ao estudio do futuro impacto das actuacións acometidas foi, e é, a tónica de actuación dos nosos “líderes”.

Os informes de impacto ambiental escríbense sobre papel mollado

Os informes de impacto ambiental (as persoas tamén formamos parte do “ambiental”, non se esqueza) son preceptivos, pero quédanse niso, en “preceptivos”, isto é, nun “papel” que ha de ser achegado co proxecto da actuación de que se trate.

Un exemplo: hai uns aniños, aprobouse por parte da Xunta de Galicia o proxecto de construción do embalse no río Umia. Entre outras lindezas, no informe de impacto ambiental que se achegaba no expediente de solicitude, non se falaba do río Umia senón do Guadiana. Tampouco se falaba de Caldas de Reis, non. Falábase de Poboa de Guzmán (Huelva). Falábase do meloncillo e do voitre negro...

O informe non era sequera unha transliteración doutro informe referente a unha actuación no Guadiana próxima a Poboa de Guzmán, non: ¡Era o mesmo!. Non se tomaron nin a molestia de cambiar os nomes. Pódese atopar información aquí.

O mesmo poderíamos dicir de tantos informes técnicos, de tantos estudios de impacto ambiental...

Por exemplo, e volvendo á ría de Vigo: ¿Recordan o proxecto de ampliación do peirao do Areal en Vigo? Pois ben, o proxecto presentado pola Autoridade Portuaria de Vigo e HIDTMA (Hidráulica y Medioambiente S.L.) como empresa consultora, era para botarse a rir. (Ou a chorar).

O “informe técnico” elaborado por HIDTMA (máis adiante falaremos desta empresa “exemplar”) é un deses informes “adxuntos” feitos para non ser lidos pola autoridade competente (ou, mellor dito, incompetente).

Tecnicamente impresentable, preséntase baixo o aval dunha empresa con “ampla experiencia en estudios de xestión do litoral”, o cal xa é suficiente para non ser lido e analizado.

Pero velaí que os investigadores do Instituto de Investigacións Mariñas (IIM) do CSIC de Vigo, si que o len e o analizan. Incluímos as dúas primeiras seccións das súas alegacións. (O subliñado é noso):

Pódese atopar o documento completo aquí.

En fin, para que máis...

Pero son ilustrativos tamén os comentarios sobre o mesmo asunto que elaborou o Instituto Español de Oceanografía (IEO), comentarios do mesmo tenor, aínda que máis suaves na forma que podedes atopar aquí.

HIDTMA SL: A fábrica de papel mollado.

Pero non fagan moito caso nin ao IIM-CSIC nin ao IEO: Son científicos e polo tanto non son “institucións independentes”...

Fíense de HIDTMA S.L, que é unha solventííííssssima e independientííísssima empresa privada, avalada por unha amplííísssima traxectoria, tal e como dá conta (ela mesma) na memoria dos “traballiños” que realizou na costa galega (segundo figura na súa páxina web):

E non sexan vostedes malpensados. Esta gran actividade non significa que estes Srt@s teñan un monopolio coa administración galega: a súa páxina web estende a presunción dese (presuntíísssimo) monopolio a todo o litoral español. Significa simplemente que son competentííssimos na materia. Igualiño que TRAGSA...

E poderíamos seguir:

¿Falamos do emisario submarino que sae da depuradora do Lagares e evacúa no medio da ría, a uns dous quilómetros cara ao norte? ¿Estudiou alguén como circulan as augas nesa zona?. ¿Ou falamos da xa nomeada Foz do Miñor, onde a merda se verte sen taxa nin control algún? ¿Como circulan as augas alí?

¿Recordan cando tiñamos un vertedoiro de lixo en Cabo Silleiro? Non hai moito: ¿Quen se preocupou no seu momento de analizar a circulación das augas na zona? ¿Por que a merda penetraba na ría ou se acumulaba entre Barra e Cabo Home?. Caprichos da natureza, sen dúbida. En fin. Consultoras, informes técnicos, informes de impacto ambiental... “plumíferos” de toda índole. Pero nin un só estudio rigoroso científico-técnico para nada: Así nos loce o pelo!

A modo de conclusión.

"O meu nome é Ozymandias, rei de reis: ¡Contemplade as miñas obras, e perdede toda esperanza!" Nada máis queda. Ao redor da decadencia das ruínas colosais, espida e ilimitada, a area solitaria e nivelada esténdese na distancia…” P.B. Shelley

O medioambiente é algo moi delicado: un sistema moi complexo e sinérxico que hai que analizar coidadosamente antes de actuar modificándoo de forma irreversible, escapando ao noso control. Pero non queremos dicir que haxa que axeonllarse ante a contorna e refusar intervir sobre ela.

Cabe o erro nunha decisión, pero non a estulticia. As decisións han de tomarse sobre unha base de sensatez, nunca de forma estúpida.

Lamentablemente, a estupidez galopa sobre o planeta. Memos integrais, imbéciles que a cagan asinando un papel só para satisfacer a súa vaidade ou o seu peto. Cretinos que non se queren decatar de nada pero que se consideran capacitados para farfallar sobre o que se terce...